Władysław Grabski (1874 – 1938)
14 kwietnia 2020
Władysław Grabski, wybitny działacz społeczno-polityczny związany z Narodową Demokracją, ekonomista – reformator polskiej gospodarki.
Młodość, nauka i pierwsze lata działalności publicznej
Przyszedł na świat w rodzinie ziemiańskiej o starych tradycjach służby ojczyźnie. Odebrał staranne i wszechstronne wykształcenie. Ukończył V Gimnazjum Filologiczne w Warszawie. Studiował następnie na uczelniach paryskich École des Sciences Politiques (1892–1894) oraz na Université Sorbonne (1892–1895) oraz w Niemczech na Uniwersytecie Marcina Lutra w Halle (1986–1897).
Po powrocie do Polski rozpoczął aktywną działalność gospodarczą, społeczną i kulturalną w majątku rodzinnym Borów oraz w rejonie kutnowskim. Do jego inicjatyw należało założenie m.in. rolniczej stacji doświadczalnej, spółdzielni produkcyjnych, kółek rolniczych oraz nielegalnej szkoły wiejskiej dla dzieci. Za swoją działalność wśród ludu był na pewien czas aresztowany.
Działalność niepodległościowa i polityczna
Około 1905 roku został członkiem Ligi Narodowej; związał się zatem z ruchem politycznym zorientowanym na Rosję. W 1905 roku wybrany został po raz pierwszy, z ramienia Ligi Narodowej, posłem do Rosyjskiej Dumy Państwowej. Funkcję tę pełnił w kolejnych latach, aż do 1912 roku. Po zakończeniu działalności parlamentarnej oddał się pracy w Centralnym Towarzystwie Rolniczym Królestwa Polskiego, którego został wiceprezesem (1913 r.). Po wybuchu I wojny światowej był jednym z inicjatorów powołania Centralnego Komitetu Obywatelskiego Królestwa Polskiego, które działało najpierw w Warszawie w latach 1914-1915, a następnie po ewakuacji do Rosji – w Piotrogrodzie w latach 1915-1918. Grabski był w tym czasie prezesem Centralnego Komitetu Obywatelskiego.
Po zawarciu pokoju brzeskiego (marzec 1918) powrócił do Polski. Przez jakiś czas był ponownie aresztowany za krytykę władz okupacyjnych a w konsekwencji osadzony w twierdzy w Modlinie. Po wyjściu na wolność włączył się w aktywnie w proces odbudowy państwowości polskiej. Krótko, na przełomie października i listopada 1918 roku, był ministrem rolnictwa i dóbr koronnych w rządzie Rady Regencyjnej. 11 listopada Polska odzyskała niepodległość.
W II Rzeczpospolitej
W latach 1918-1919 był organizatorem i przewodniczącym Głównego Urzędu Likwidacyjnego. W 1919 roku został Grabski członkiem Związku Ludowo-Narodowego. Współtworzył program tej organizacji politycznej. Z jej ramienia posłował na Sejm Ustawodawczy. Następnie był członkiem delegacji polskiej na konferencję pokojową w Paryżu jako jej ekspert ekonomiczny. Po powrocie najpierw minister skarbu w gabinecie Leopolda Skulskiego a następnie dwukrotny premier rządu (równocześnie jego minister skarbu) w okresach od 23 czerwca do 24 lipca 1920 r. oraz od 19 grudnia 1923 r. do 14 listopada 1925 r. W międzyczasie minister skarbu w gabinetach Władysława Sikorskiego i Wincentego Witosa.
Upadek pierwszego rządu Grabskiego wiązał się z międzynarodową konferencją w Spa (lipiec 1920), w której polski premier, za pomoc mocarstw zachodnich w mediacji z Rosją Radziecką i ewentualną pomoc wojskową, wyraził zgodę na wycofanie wojsk polskich na linię Curzona oraz zrezygnował z plebiscytu na Śląsku Cieszyńskim.
W czasie drugiej prezesury Rady Ministrów doprowadził do zrównoważenia budżetu państwowego, głębokiej reformy walutowej i bankowej (1924). Powołał do życia Bank Polski, który pełnił funkcję banku centralnego i wyłącznego emitenta waluty polskiej. Ustanowił nową jednostkę walutową – złoty polski.
Praca akademicka i działalność społeczna
Od 1923 roku był profesorem Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Po przewrocie majowym oddał się całkowicie pracy uczonego. W latach 1926-1928 był rektorem SGGW. W latach 1928-1934 prezesem Towarzystwa Ekonomistów i Statystyków Polskich. W 1926 roku założył Instytut Socjologii Wsi. Władysław Grabski był autorem szeregu prac dotyczących spraw gospodarczych na ziemiach polskich: stosunków agrarnych, wsi polskiej, kwestii skarbowych i budżetowych.
Zmarł w Warszawie, pochowany został w rodzinnym grobowcu na Cmentarzu Powązkowskim.
Wystawa
Prezentowana wystawa on-line oparta została na zespole 94 w zasobie Archiwum Akt Nowych pod nazwą „Akta Władysława Grabskiego”. Zespół ten obejmuje 19 jednostek z lat 1869-1975 i 1628 skanów. Składają się nań dokumenty, wspomnienia, listy, publicystyka, prace naukowe i wycinki prasowe dotyczące działalności Władysława Grabskiego.
Galeria zdjęć
-
Władysław Grabski, sygn. 3
-
Władysław Grabski, życiorys, Na Około Świata, sygn. 3
-
Władysław Grabski, życiorys, Na Około Świata, sygn. 3
-
Dzień premiera Władysława Grabskiego, Na Około Świata, sygn. 3
-
Strona ze Wspomnień Zofii z Grabskich Kirkor - Kiedroniowej z okresu dzieciństwa, sygn. 1
-
Mowa Władysława Grabskiego wygłoszona na zebraniu przedwyborczym ziemi warszawskiej 18.02.1907, sygn. 5
-
III Duma rosyjska. Pierwsza strona Memoriału posła Władysława Grabskiego, 18.02.1908, sygn. 5
-
Działalność państwowa wobec potrzeb rolniczych Królestwa Polskiego, Warszawa 1909, sygn. 5
-
Odmowa Dmowskiego udziału w konferencji w Spa, 27.06.1920, sygn. 9
-
Pierwsza strona tajnego pisma brytyjskiego ze spotkania z Władysławem Grabskim w Spa, 09.07.1920, sygn. 9
-
Kopia tajnego telegramu szyfrowego, dotyczącego konferencji w Spa, 15.07.1920, sygn. 9
-
Pierwsza strona wspomnień Władysława Grabskiego ze Spa, sygn. 9
-
Ściśle tajny telegram szyfrowy do Władysława Grabskiego w Spa o sytuacji na froncie, 10.07.1920, sygn. 9
-
Władysław Grabski o ustaleniach rozejmu w Spa, wobec głosów w kraju, 17.07.1920, sygn. 9
-
Pierwsza strona umowy o pracę między Władysławem Grabskim a Stanisławem Wojciechowskim, 15.07.1920, sygn. 11
-
Sprawozdanie Komisji Konstytucyjnej o konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1921, sygn. 8
-
Pismo Wincentego Witosa do Władysława Grabskiego, 08.12.1922, sygn. 11
-
Dymisja ministra skarbu Władysława Grabskiego, Kurier Poranny, 01.07.1923, sygn. 17
-
Expose ministra skarbu Władysława Grabskiego, Kurier Polski, 04.03.1923, sygn. 17
-
List Wincentego Witosa do Władysława Grabskiego, 23.02.1923, sygn. 11
-
Mowa ministra skarbu Władysława Grabskiego, Rzeczpospolita, Nr 62, 03.1923, sygn. 17
-
Władysław Grabski, pierwszy konstytucyjny minister skarbu, Ekspress Poranny, 07.02.1923, sygn. 17
-
Ku uzdrowieniu waluty polskiej, Kurier Warszawski, 01.02.1924, sygn. 18
-
List do siostry Zofii Kirkor-Kiedroniowej, 1926, sygn. 2
-
Przewrót majowy we wspomnieniach Władysława Grabskiego, pierwsza strona, 1960, sygn. 12
-
List do brata Stanisława Grabskiego, 1929, sygn. 2
-
Program Władysława Grabskiego uzdrowienia stosunków gospodarczo-finansowych w Polsce, 1930, sygn. 14
-
Zapisy rozmów Władysława Grabskiego ze swoim synem Władysławem Janem, 1930, sygn. 13
-
Bibliografia prac Władysława Grabskiego. Odbitka z IV tomu Ekonomisty, 1934, sygn. 4
-
Bibliografia prac Władysława Grabskiego. Odbitka z IV tomu Ekonomisty, 1934, sygn. 4
-
List Kazimiery Iłłakowiczówny do Władysława Grabskiego, 22.01.1934, sygn. 10
-
Rozmowa z Władysławem Grabskim, Bunt Młodych, 10.10.1936, sygn. 3
-
Zapisy rozmów z Prezydentem Stanisławem Wojciechowskim, 1933, sygn. 13
-
Akt zawiązania Związku Odrodzenia Rzeczypospolitej, 1937, sygn. 15
-
Nekrolog o śmierci Władysława Grabskiego, Kurier Warszawski, 02.03.1938, sygn. 3
-
Nekrologi z wiadomością o śmierci Władysława Grabskiego, Kurier Warszawski, 02.03. 1938, sygn. 3
-
Artykuł pośmiertny, Czasopismo Spółdzielni Rolniczej, 20.03.1938, sygn. 3
-
Wspomnienie pośmiertne, Przegląd Statystyczny, t. 1, nr 2, 1938, sygn. 3
-
List Feliksa Grabskiego do Joachima Grabskiego z 27.01.1869, odpis 1958, sygn. 2
-
W sprawie listów dziadków, 10.10.1958, sygn. 2
-
Wspomnienia Władysława Grabskiego o przewrocie majowym 1926 r., Kierunki, nr 19, 1960, sygn. 12
-
Karta tytułowa z księgi wspomnień, rozmów o Józefie Piłsudskim, otwarta 17.04.1971, sygn. 13
-
Zapisy rozmowy Władysława Grabskiego z ks. Marianem Tokarzewskim o Józefie Piłsudskim, otwarta 17.04.1971, sygn. 13
-
Notatki Władysława Grabskiego z Kapitału Marksa, bez daty, sygn. 16
-
Notatki Władysława Grabskiego. Historia podbojów rzymskich, bez daty, sygn. 16
-
Fotografia Katarzyny Lewandowskiej, żony Władysława Grabskiego, 1898, sygn. 3