STRATY WOJENNE
W DOKUMENTACH Z ZASOBU ARCHIWUM AKT NOWYCH

Warszawa · 2022

Chrystus na ulicy w dzielnicy Wola w Warszawie, 1945 r.; AAN, Akta Stefana i Zofii Korbońskich, sygn. 661

Spis treści

Wstęp
Zdjęcia
Dokumenty
Straty Archiwum Akt Nowych

Wstęp

83 lata temu III Rzesza zaatakowała Polskę, rozpoczynając trwającą 6 lat II Wojnę Światową.

Podczas Międzynarodowej Konferencji Repatriacyjnej w Paryżu w 1946 r., delegacja Polska poinformowała, że straty rzeczowe jakie odniosła Polska w wyniku wojny wyniosły 16,9 mld dolarów, a 2/5 dóbr kulturalnych zostało całkowicie utraconych. Utracono 38% stanu majątku narodowego sprzed 1939 roku, zniszczono tysiące budynków mieszkalnych, fabryk, warsztatów rzemieślniczych, sklepów państwowych i prywatnych. Warszawa utraciła 85% swojej substancji miejskiej.

Dobra kultury odniosły niepowetowane straty. Niemożliwe jest precyzyjne ustalenie strat bibliotecznych, zrabowano tysiące dzieł sztuki, a Archiwum Akt Nowych utraciło ok. 97% przedwojennego zasobu.

Zdjęcia

Pomnik Mikołaja Kopernika przy zniszczonym kościele św Krzyża w Warszawie, fot. Jan Bułhak i syn; AAN, Akta Witolda Suchodolskiego, sygn. 64

Cokół zniszczonego na pl. Saskim w Warszawie pomnika ks. Józefa Poniatowskiego; AAN, Zbiór fotografii b. Centralnego Archiwum KC PZPR, nr filmu E.4663

Burzenie pomnika Tadeusza Kościuszki w Łodzi, 1939 r.; AAN, Zbiór fotografii b. Centralnego Archiwum KC PZPR, nr filmu Z.2024

Moment zwalania pomnika Adama Mickiewicza w Krakowie, 17.08.1940 r.; AAN, Zbiór fotografii b. Centralnego Archiwum KC PZPR, nr filmu 462/14

Moment zwalania pomnika Adama Mickiewicza z postumentu w Krakowie, 17.08.1940 r.; AAN, Zbiór fotografii b. Centralnego Archiwum KC PZPR, nr filmu A.662

Zburzony przez Niemców Pomnik Grunwaldzki w Krakowie; AAN, Zbiór fotografii b. Centralnego Archiwum KC PZPR, nr filmu D.2143

Zniszczony przez Niemców kościół św Anny, 1939 r.; AAN, Zbiór fotografii b. Centralnego Archiwum KC PZPR, nr filmu D.3726

Zniszczony kościół parafialny w Zakroczymiu w 1939 r.; AAN, Polska Akademia Nauk, Instytut Historii w Warszawie, Zakład Systemów Totalitarnych i Dziejów II Wojny Światowej, sygn. A 250/64

Nowy Świat róg Ordynackiej w Warszawie, 1939 r.; AAN, Akta Jędrzeja i Zofii Moraczewskich, sygn. 69

Zniszczony dom przy ul. Niegolewskiego w Warszawie, 1939 r.; AAN, Akta Jędrzeja i Zofii Moraczewskich, sygn. 69

Ulica Senatorska w Warszawie, 1939 r.; AAN, Akta Jędrzeja i Zofii Moraczewskich, sygn. 69

Ulica św Anny na Pradze, 1939 r.; AAN, Akta Jędrzeja i Zofii Moraczewskich, sygn. 69

Zniszczenia wojenne w Piotrkowie Trybunalskim, 1939 r.; AAN, Polska Akademia Nauk, Instytut Historii w Warszawie, Zakład Systemów Totalitarnych i Dziejów II Wojny Światowej, sygn. A 17/57

Zniszczony dworzec kolejowy w Skarżysku-Kamiennej, 1939r.; AAN, Polska Akademia Nauk, Instytut Historii w Warszawie, Zakład Systemów Totalitarnych i Dziejów II Wojny Światowej, sygn. A 17/57

Łapanka na ul. Leszno w Warszawie. Zdjęcie wykonane ukradkiem przez okno; AAN, Zbiór fotografii b. Centralnego Archiwum KC PZPR, nr filmu D.4797

Zniszczona scena Opery w Warszawie we wrześniu 1939 roku; AAN, Zbiór fotografii b. Centralnego Archiwum KC PZPR, nr filmu D.6724

Zniszczony szpital św Ducha (widok od ul. Elektoralnej), 1939 r.; AAN, Zbiór fotografii b. Centralnego Archiwum KC PZPR, nr filmu D.365

Zrabowane urządzenia Zamku Królewskiego w Warszawie na dziedzińcu zamkowym przygotowane do wywiezienia; AAN, Zbiór fotografii b. Centralnego Archiwum KC PZPR, nr filmu A.9095

Zniszczone stare księgi w języku hebrajskim leżące na gruzach zburzonego domu, 1942 r.; AAN, Ministerstwo Kultury i Sztuki w Warszawie, sygn. 2328

Rabunek dzwonów kościelnych przez okupanta hitlerowskiego, 1944 r.; AAN, Zbiór fotografii b. Centralnego Archiwum KC PZPR, nr filmu Z.1699

Ładowanie samochodów ewakuacyjnych przed gmachem Zachęty, 1944 r.; AAN, Zbiór fotografii b. Centralnego Archiwum KC PZPR, nr filmu A.8415

Ulica Krucza w Warszawie; AAN, Polska Akademia Nauk, Instytut Historii w Warszawie, Zakład Systemów Totalitarnych i Dziejów II Wojny Światowej, sygn. A 255/64

Ulica Trembacka w Warszawie; AAN, Polska Akademia Nauk, Instytut Historii w Warszawie, Zakład Systemów Totalitarnych i Dziejów II Wojny Światowej, sygn. A 255/64 — Ulica Trembacka w Warszawie; AAN, Polska Akademia Nauk, Instytut Historii w Warszawie, Zakład Systemów Totalitarnych i Dziejów II Wojny Światowej,
sygn. A 255/64

Zniszczenia Uniwersytetu Warszawskiego; AAN, Polska Akademia Nauk, Instytut Historii w Warszawie, Zakład Systemów Totalitarnych i Dziejów II Wojny Światowej, sygn. A 255/64

Róg Krakowskiego Przedmieścia i Miodowej; AAN, Polska Akademia Nauk, Instytut Historii w Warszawie, Zakład Systemów Totalitarnych i Dziejów II Wojny Światowej, sygn. A 255/64

Wylot Świętokrzyskiej na Nowy Świat, fot. S. Braun, 1945 r.; AAN, Akta Witolda Suchodolskiego, sygn. 64

Rynek Starego Miasta, fot. Jan Bułhak i syn; AAN, Akta Witolda Suchodolskiego, sygn. 64

Zniszczona Hala Maszyn w Elektrowni Warszawskiej na Powiślu w czasie Powstania Warszawskiego, 1944 r.; AAN, Zbiór fotografii b. Centralnego Archiwum KC PZPR, nr filmu D.5975

Zniszczony kościół sw. Aleksandra w Warszawie, fot. Jan Bułhak i syn; AAN, Akta Witolda Suchodolskiego, sygn. 64

Zniszczony czołg i ruiny miasta, 1945 r.; AAN, Akta Stefana i Zofii Korbońskich, sygn. 661

Ruiny kościoła św. Aleksandra w Warszawie, 1945 r.; AAN, Akta Witolda Suchodolskiego, sygn. 64

Fragment spalonej auli Gimnazjum i Liceum im. Słowackiego w Warszawie; AAN, Akta Witolda Suchodolskiego, sygn. 64

Dzieci Warszawy, 1945 r.; AAN, Akta Witolda Suchodolskiego, sygn. 64

Przedszkole i świetlica na Nowym Mieście w Warszawie, foto E. Falkowski; AAN, Akta Witolda Suchodolskiego, sygn. 64

Wśród ruin w Warszawie, 1945 r.; AAN, Akta Stefana i Zofii Korbońskich, sygn. 661

Zniszczony pomnik ks. Józefa Poniatowskiego, 1945 r.; AAN, Akta Stefana i Zofii Korbońskich, sygn. 661

Zniszczona podczas działań wojennych ul. Długa w Warszawie,1951 r.; AAN, Zbiór fotografii b. Centralnego Archiwum KC PZPR, nr filmu E.7812

Zniszczona Warszawa; AAN, Akta Stefana i Zofii Korbońskich, sygn. 661

Krakowskie Przedmieście przy Uniwersytecie Warszawskim; AAN, Akta Witolda Suchodolskiego, sygn. 64

Dokumenty

Informacja Józefa Landowskiego o zagrabionym mieniu, 23.05.1945 r.; AAN, Biuro Rewindykacji w Warszawie, sygn. 26

Opracowanie dotyczące rewindykacji archiwów, 4.08.1945 r.; AAN, Biuro Rewindykacji w Warszawie, sygn. 75

Rejestracja szkód wojennych dla wsi w woj. białostockim, 5.11.1945; AAN, Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów w Warszawie, sygn. 21

Podanie o pomoc Juliana Króla do starostwa, 1.01.1946 r.; AAN, Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów w Warszawie, sygn. 40

Potwierdzenie przyjęcia wniosku o rejestrację strat wojennych, 15.02.1946 r.; AAN, Ministerstwo Administracji Publicznej sygn. 856

Wykaz strat wojennych poniesiesionych przez fabrykę W. Szomanski i sp-a, 27.07.1945 r.; AAN, Biuro Rewidykacji w Warszawie, sygn. 111

Wykaz strat niematerialnych poniesionych przez ludność Warszawy, 5.11.1945 r.; AAN, Biuro Odszkodowań Wojennych, sygn. 32

Sprawozdanie dotyczące strat ludności żydowskiej, 21.01.1946 r.; AAN, Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów w Warszawie, sygn. 47

Sprawozdanie z prac rewindykacyjnych przesłane Polskiej Misji Wojskowej w Berlinie, 25.09.1946 r.; AAN, Polska Misja Wojskowa w Berlinie, sygn. 1

Informacja dotycząca wywiezionego do Niemiec w czasie wojny sprzętu firmy Polpharma, 12.07.1947 r.; AAN, Biuro Rewindykacji w Warszawie, sygn. 67

Opracowanie Biura Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów pt. "Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939-1945", 1947 r.; AAN, Akta Jerzego Osieckiego sygn. 12 — Opracowanie Biura Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów pt. "Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939-1945",
1947 r.; AAN, Akta Jerzego Osieckiego sygn. 12

Projekt instrukcji ramowej w sprawe spisywania inwentaryzacji majątku przedsiębiorstw państwowych oraz przedsiębiorstw przemysłowych zarządzanych powierniczo; AAN, Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów w Warszawie, sygn. 35

Porównanie strat majątkowych ludności Polski i niektórych krajów okupowanych; AAN, Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów w Warszawie, sygn. 13

Opracowanie "Charakterystyka zniszczeń wojennych Polski"; AAN, Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów w Warszawie, sygn. 14

Dane statystyczne dotyczące wywożenia ludności polskich do pracy przymusowej, 11.02.1947 r.; AAN, Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów w Warszawie, sygn. 52

Wykaz zniszczeń w budownictwie w poszczególnych województwach, 16.02.1946 r.; AAN, Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów w Warszawie, sygn. 12

Straty Polskiego Radia w wyniku działań wojennych; AAN, Biuro Rewindykacji w Warszawie, sygn. 75

Straty porównawcze w ludziach w poszczególnych krajach biorących udział w wojnie; AAN, Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów w Warszawie, sygn. 14

Wykaz strat inteligencji polskiej; AAN, Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów w Warszawie, sygn. 14

Wykaz strat osobowych (utraty życia); AAN, Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów w Warszawie, sygn. 8

Zestawienie strat biologicznych Polski; AAN, Akta Jerzego Osieckiego, sygn. 12

Zestawienie szkód w przyrządach, inwentarzu i materiale Państwowego Instytutu Hydrologiczno-Meteorologicznego w Warszawie; AAN, Biuro Rewindykacji w Warszawie, sygn. 72

Zestawienie strat i szkód wojennych; AAN, Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów w Warszawie, sygn. 17

Zestawienie strat wojennych na głowę ludności Polski i innych krajów okupowanych; AAN, Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów w Warszawie, sygn. 14

Straty AAN w wyniku
II Wojny światowej

Już na przełomie października i listopada 1939 r. z AAN wywieziono 96 skrzyń wojskowych ciężarowych z aktami władz okupacyjnych niemieckich i austriackich z lat 1914-1918. Znalazły się one w Reichsarchiv w Poczdamie. Następnie 3 wagony akt przewieziono do Reichsarchiv w Wiedniu. Przez całą okupację pracownicy AAN brali aktywny udział w działalności konspiracyjnej, mającej na celu przede wszystkim ochronę dóbr kultury: sabotowano polecenia władz niemieckich, starano się ukryć najcenniejsze akta przed wywózką, zniszczeniem.

Przed wybuchem Powstania Warszawskiego, częściowo oficjalnie, a częściowo konspiracyjnie udało się wywieźć pod różnymi pretekstami najcenniejsze archiwalia do żoliborskiego Fortu Sokolnickiego.

3 listopada 1944 roku wbrew warunkom kończącego Powstanie Warszawskie "Układu o zaprzestaniu działań wojennych w Warszawie", do gmachu Szkoły Głównej Handlowej, w której przechowywano w okresie okupacji zasób AAN, wkroczyły techniczne pododdziały niemieckie, które rozpoczęły proces niszczenia zbiorów naszego Archiwum. Do 7 listopada, w sposób planowy i metodyczny Niemcy spalili ponad 36 000 metrów archiwaliów (36 kilometrów półek regałów), czyli ok. 97% przedwojennego zasobu AAN. Wśród utraconych bezpowrotnie bezcennych archiwaliów znalazły się między innymi:
Akta Komisariatu Rządu m.st. Warszawy i Prezydium Rady Ministrów, Większość akt Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Akta Prokuratorii Generalnej, Większość akt Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Akta gimnazjów i liceów warszawskich, Ministerstwa Robót Publicznych, Urzędu Emigracyjnego, Ministerstwa Opieki Społecznej, Poselstwa Polskiego w Wiedniu, Akta Urzędu Zdobyczy Wojennych Ministerstwa Zdrowia Publicznego, Państwowego Urzędu ds. Powrotu Jeńców Wojennych, Uchodźców i Robotników.

Tylko 3% zasobu udało się ocalić dzięki postawie i inicjatywie dyrektora AAN Józefa Stojanowskiego, który koordynował i nadzorował akcję ewakuacji archiwaliów z Fortu Sokolnickiego do Klasztoru oo. Paulinów na Jasną Górę, gdzie doczekały końca działań wojennych.

Zdjęcie po prawej: Popioły archiwaliów zasobu Archiwum Akt Nowych w gmachu SGH przy ulicy Rakowieckiej na warszawskim Mokotowie.

Spis treści

Wstęp

Zdjęcia

Dokumenty

Straty AAN w wynikuII Wojny światowej

Straty AAN w wyniku
II Wojny światowej